Terug naar Column index
December 2014 - De zegeningen van het placebo-effect
Het placebo-effect. U heeft er vast wel eens van gehoord, en misschien zelfs mee te maken gehad. Bijvoorbeeld wanneer u deelnam aan een z.g. placebo-gecontroleerd, gerandomiseerd onderzoek naar de werkzaamheid van een nieuw geneesmiddel. In zo’n onderzoek wordt één groep deelnemers met een medicijn behandeld dat geen werkzame stof bevat (‘nep-medicijn’). Dit om te voorkomen dat alle gunstige veranderingen die tijdens de studie worden waargenomen, aan het te onderzoeken, nieuwe medicijn worden toegeschreven. Immers, alleen al het besef dat je kans hebt op verbetering met het nieuwe medicijn kan al leiden tot een echte vermindering van klachten!
Het placebo-effect is een positief psychisch en lichamelijk effect dat optreedt door het vertrouwen dat je stelt in de heilzame werking van een behandeling. Het is een natuurlijk, biologisch verschijnsel, dat niet alleen bij mensen maar ook bij dieren wordt gezien. Het leidt ertoe dat een ziek (of gewond) mens (of dier) minder klachten ervaart, beter functioneert en daardoor meer kans op overleving heeft. Het is waarschijnlijk dat de aanwezigheid van het placebo-effect in de evolutie van de mens van voordeel is geweest. Zo bezien is het placebo-effect een vorm van zelfgenezend vermogen, al is het vaak onvoldoende om een (volledige) genezing te bewerkstelligen.
Misschien weet u uit eigen ervaring dat er tussen mensen behoorlijke verschillen kunnen zijn in de mate waarin het placebo-effect optreedt. Bij de een zijn de gunstige veranderingen snel en duidelijk merkbaar, terwijl een ander maar weinig verbetering kan bespeuren. Deze verschillen tussen individuen worden veroorzaakt door verschillen in aanleg (z.g. genetische variatie) en in hersenstofwisseling.
Het ontstaan van het placebo-effect hangt samen met plaatselijke veranderingen in de hersenfuncties. Zo neemt in sommige hersengebieden de activiteit van dopamine- en opioidsystemen toe. Deze gebieden overlappen deels met de hersenregio’s die verantwoordelijk zijn voor andere positieve veranderingen, zoals beloningsrepons en gemotiveerd gedrag. Hoewel artsen sinds mensenheugenis gebruik maken van het placebo-effect (‘Hoop doet leven’) is het pas de laatste halve eeuw onderwerp van wetenschappelijk onderzoek geworden. Een van de pioniers op dit gebied was de Amerikaanse anesthesioloog Henry K. Beecher (1904-1976). Tijdens de tweede wereldoorlog ontdekte hij bij ernstig gewonde soldaten dat het toedienen van een fysiologische zoutoplossing – een noodgreep waartoe hij zich gedwongen zag omdat zijn opiumvoorraad op was – duidelijk leidde tot minder pijn en minder sterfte. Na de oorlog begon zijn eigenlijke onderzoek, en kwam hij er achter dat bij mensen met de ziekte van Parkinson het injecteren van een fysiologische zoutoplossing (zonder toegevoegd geneesmiddel) leidde tot meer productie van dopamine in de hersenen en minder parkinsonklachten en -verschijnselen.
Andere onderzoekers toonden aan dat meerdere placebopillen of -tabletten beter werken beter dan een enkele, dat de kleur van pil of tablet belangrijk is, en dat rituelen het placebo-effect versterken. Zo wordt in onze cultuur een rode kleur geassocieerd met activiteit en agressie, en een blauwe kleur met rust. Placebo’s die bedoeld zijn om kalmte en slaap te bevorderen hebben daarom een blauwe kleur – overigens net als vele medicijnen met echte kalmerende en slaapbevorderende effecten. Misschien wel een van de belangrijkste factoren die bijdragen aan het placebo-effect zijn de stelligheid en de geestdrift waarmee de arts – of elke andere (mantel)zorgverlener - een behandeling aanbeveelt, voorschrijft of toedient. Hoe enthousiaster en zekerder de behandelaar, hoe groter het effect! Overigens, de witte jas die artsen dragen heeft naast een hygiënische ook een symbolische functie: hiermee straalt de behandelaar competentie uit en verhoogt zo het vertrouwen in de behandeling, ofwel roept bewust of onbewust bij de patiënt een placebo-effect op.
Kortom, het placebo-effect is een bij mens en dier algemeen voorkomend, positief verschijnsel. Het vermindert klachten en begunstigt ons welbevinden wanneer we ziek of gewond zijn. Door geschikt gebruik te maken van het placebo-effect kunnen zorgverleners tot op de dag van vandaag op een veilige manier herstel en genezing bevorderen.Deze tekst past u aan door erop te klikken.